‘Fathers saved the human race’ 

 Anna Machin

Rousseau liet zijn vijf kinderen na de geboorte naar een tehuis voor vondelingen brengen. De denkbeelden van deze baanbrekende filosoof en pedagoog ten spijt – die hij overigens later zou betreuren – zijn onze zorgende, empathische vaders een fenomeen. Bij ruim 95% van de zoogdieren brengt het vrouwtje de jongen in haar eentje groot. Daarentegen heeft een lange evolutie de investerende mannen van Homo sapiens klaargestoomd om harmonieus te kunnen samenwerken als ouders. Toch heerst er veel verwarring over de vaderrol.

Ian McEwan beschrijft in zijn roman On Chesil Beach hoe een student in de jaren vijftig een meisje zwanger had gemaakt en vervolgens werd gesignaleerd achter een kinderwagen, ‘in die tijd nog een vernederende handeling voor een man’. Nu worden de wenkbrauwen gefronst als een vader níet achter de kinderwagen loopt. Of te weinig zorgverlof opneemt, dan wel te weinig beschikbaar zou zijn voor zijn kinderen of huishoudelijk werk. Vaders zijn onzeker geworden over hun rol. Ten onrechte.

Baby photo created by freepik – www.freepik.com

Pater familias

Het vaderschap heeft in de huidige westerse samenleving in de afgelopen decennia een gedaanteverwisseling ondergaan’ schreef ik in een essay ‘Veranderend Vaderschap’ tijdens mijn studie pedagogische wetenschappen, niet lang na de geboorte van mijn eerste dochter. ‘Een niet-eenduidig concept is in de plaats gekomen van de traditionele voorgestructureerde rolpatronen. Deze divergentie van de vaderrol leidt tot een verwarrende verscheidenheid aan rolmodellen: een welomschreven model van ‘goed vaderschap’ ontbreekt.’ Daar stond ik dan als kersverse vader.

Het archaïsche beeld van de almachtige pater familias ontdaan van zijn vanzelfsprekendheid. Als goed katholiek in de jaren vijftig en zestig wendde de vader van mijn vrouw zich ook in opvoedingszaken tot Bijbelse adviezen. Later in zijn leven vroeg hij zich af of hij niet te streng was geweest voor zijn veertien kinderen. En of ze hem dat ooit konden vergeven. Zijn opvoedingsstrategie bleek geen negatieve invloed te hebben gehad op de band met zijn inmiddels volwassen dochters en zonen.

Onderzoek vaderschap

De onderzoeksliteratuur over vaderschap is weinig omvangrijk. ‘Het is jammer dat die mannen zo buiten beeld blijven. Vooral omdat de laatste dertig jaar vaders steeds meer in de opvoeding zijn gaan participeren. Dat zie je in het wetenschappelijk onderzoek niet terug’, aldus hoogleraar neurobiologie van opvoeding en ontwikkeling Marian Bakermans-Kranenburg recent in het VU-magazine Ad Valvas. Ook hoogleraar familiesociologie Renske Keizer, van 2016 tot 2018 de eerste hoogleraar vaderschap ter wereld, stelde vast dat bijna alle literatuur over vrouwen gaat: ‘Er is geen richtlijn voor wat een goede vader is.’

De Britse evolutionair antropoloog Anna Machin heeft de afgelopen tien jaar onderzoek gedaan naar de rol van vaders. Wereldwijd is eenzelfde patroon waarneembaar. De vaderrol is flexibel en prioriteiten zijn afhankelijk van de risico’s voor de bestaanszekerheid van zijn kroost. Op basis van grofweg drie risiconiveau’s richten vaders hun aandacht op fysiek overleven van hun nakomelingen, economisch overleven dan wel sociaal en intellectueel overleven. Dat gezegd, lijkt de invulling van het vaderschap in het Westen op drift geraakt.

Ouderschapsverlof

Betrokken vaderschap is goed voor kinderen, moeders, vaders – en de samenleving. Dus klinkt er een luide roep om vaders meer te betrekken bij hun kinderen. Daartoe is onder meer op 1 januari 2019 het recht op verlof na de geboorte van een baby uitgebreid van twee naar vijf dagen. De werkgever betaalt het verlof en mag dit niet weigeren. Ook mag een nieuwbakken vader vijf weken geboorteverlof opnemen gedurende de eerste zes maanden na de geboorte van zijn kind. Maar de praktijk blijkt weerbarstig. Vaders maken tot nu toe weinig gebruik van verlofregelingen, zo constateerde onlangs kenniscentrum Rutgers, dat aanstuurt op een cultuuromslag. Slechts één op de tien mannen neemt ouderschapsverlof op, een substantieel lager aantal dan vrouwen.

Moeders 2.0

Een betrokken vader is ieder kind gegund, maar of het zinvol is ‘vaderbetrokkenheid’ te vertalen in een soort moeders 2.0 is de vraag. ‘Evolution hates redundancy’ betoogt Anna Machin. Waarom zouden vrouwen en mannen als ouders identiek (moeten) zijn? Een gelijke zorgverdeling wordt tot ideaal gemaakt. Dat vrouwen een grotere gerichtheid hebben op hun kinderen, is echter evolutie-theoretisch verklaarbaar. Biologische verklaringen worden maar al te vaak irrelevant geacht door sociale wetenschappers – en in hun kielzog beleidsmakers. Dat wreekt zich.

In Scandinavische landen – die wereldwijd gelden als een toonbeeld van gendergelijkheid – krijgen beide ouders een groot aantal maanden ouderschapsverlof, dat ze naar eigen inzicht mogen verdelen. Moeders nemen het grootste deel van dit verlof op. In Zweden en IJsland nemen vaders er circa 30% van op, in Denemarken amper 10%, zo memoreert de Vlaamse filosofe Griet Vandermassen (Dames voor Darwin, 2019). De vraag is of de huidige verdeling wellicht meer is ingegeven door de voorkeuren van moeders. En vaders. En minder – zoals veelal aangenomen wordt – door onbuigzame werkgevers.

Evolutie en ouderlijke zorg

Voor een antwoord biedt het intellectuele dynamiet van Darwin interessante aanknopingspunten. Ook de zorg voor kinderen kent een lange evolutionaire voorgeschiedenis. De mens is een sociale primaat die aan paarvorming doet. Kenmerkend voor Homo sapiens is dat mannen bijdragen aan de ouderlijke zorg. In de loop van de evolutie gingen onze voorouders rechtop lopen en zo’n 500.000 jaar geleden begon zich tevens een groter brein te ontwikkelen.

Voor vrouwen ging dit gepaard met smallere heupen, een nauwer geboortekanaal en risicovolle bevallingen. Een relatieve vroeggeboorte evolueerde met het oog op de overlevingskansen van moeder en kind. Het brein van onze naaste verwant de chimpansee is bij de geboorte al bijna volgroeid. Mensenbaby’s daarentegen komen onthutsend hulpeloos ter wereld. En hebben daarna veel tijd en zorg nodig om te groeien, ook als het gaat om hun brein. Dat maakte voor moeders hulp vanuit de omgeving onontbeerlijk: pappa!

Met het oog op het vergroten van de overlevingskansen van het kind, evolueerde een voorkeur van vrouwen voor zorgende mannen. Vrouwen baren en zogen, mannen zorgen door fysiek te doen wat nodig is voor het overleven van moeder en kind en wat voor een zwangere of zogende vrouw niet mogelijk is (Ploeger, 2018).

Sekseverschillen

Beide seksen konden in de loop van de evolutie, door verschillen in hun ongelijke ouderlijke investering, hun kans op nageslacht op verschillende manieren verhogen. Griet Vandermassen: ‘Een aantal patronen die we universeel bij de mens aantreffen – zoals meer moederzorg dan vaderzorg en een relatief grotere mannelijke neiging tot agressiviteit, competitiviteit en seksuele promiscuïteit – passen perfect binnen het verklaringskader van de seksuele selectietheorie.’

Biologische verschillen hebben geleid tot sekseverschillen in gedrag en gedragsvoorkeuren. De theorie over de oorsprong van sekseverschillen biedt ook een verklaring voor de (gemiddelde) verschillen in interesses en gedrag bij kinderen. Evolutionair-ontwikkelingspsycholoog Annemie Ploeger: ‘Jongens bereiden zich al vroeg voor op een leven waarin competitie en kracht een rol gaan spelen, meisjes maken zich op voor een leven waarin kinderen en zorgzaamheid centraal staan.’

Taakverdeling

Veel kritiek valt vaders ten deel in onze contreien. Zeker als het gaat om de verdeling van huishoudelijke- en zorgtaken. Maar is dat terecht? Robert Verbruggen – onderzoeker bij het Institute for Family Studies in Charlottesville – heeft de beschikbare data voor de Verenigde Staten op een rijtje gezet. Wat bleek? Onder getrouwde ouderparen neemt de man net meer werk voor zijn rekening – gekeken naar betaald werk, huishoudelijke taken, zorg voor kinderen en zelfs boodschappen doen. The Myth of the ‘Lazy’ Father kan wat Verbruggen betreft naar het rijk der fabelen worden verwezen.

Dat is minder verrassend dan het lijkt. De evolutie laat niets aan het toeval over aldus Anna Machin. ‘Vaders zijn zo cruciaal voor het overleven van onze kinderen en onze soort dat evolutie hun geschiktheid niet aan het lot heeft overgelaten. Net als moeders zijn vaders klaargestoomd door de evolutie om biologisch, psychologisch en gedragsmatig ouder te kunnen zijn.’ Ook bij mannen verandert de hormoonhuishouding: mannen maken na de geboorte van een kind een onomkeerbare daling van testosteron en een stijging van oxytocine mee. En als het testosteron daalt, neemt het beloningseffect van dopamine toe: dat betekent dat hij een niet licht te onderschatten neurochemische beloning krijgt bij interacties met zijn kind.

Maar ook ‘rough-and-tumble-play’ is typisch voor vaders. Vaders blik is op de omringende wereld gericht en daartoe spoort hij ook zijn kinderen aan. En als ouder helpt hij veerkracht te ontwikkelen door risico’s niet te vermijden, uitdagingen aan te gaan en om te gaan met falen. Volgens Anna Machin zijn er steeds meer aanwijzingen dat vaders tijdens de adolescentie een belangrijke rol spelen bij de mentale gezondheid van hun kroost. Renske Keizer concludeerde op basis van onderzoek ook al dat vaders specifiek belangrijk zijn voor het zelfvertrouwen van hun dochters.

Identieke ouders

Als ouder is vader geen ‘onbeschreven blad’. Mannen zijn geëvolueerd als vader en spelen een gelijkwaardige – zij het andere – rol, als onderdeel van een succesvol ouderteam. Mannen en vrouwen zijn geen identieke ouders. Verschillen in gedrag en gedragsvoorkeuren zijn evolutietheoretisch verklaarbaar. Daarnaast is de vaderrol flexibel.

Er is inderdaad een cultuuromslag nodig, maar niet gericht op mannen en vrouwen als identieke ouders. Laat mannen en vrouwen zelf bepalen hoe zij hun kinderen willen grootbrengen, hoe zij zorg en werk verdelen. En wie op maandag met de kinderen stoeit, voorleest of de wc sopt. Dat werkt namelijk. Niet voor niets behoren kinderen en vrouwen in Nederland tot de gelukkigste ter wereld. Nu nog de erkenning voor vaders.

Literatuur

Koppies, J.N. (2000) Veranderend vaderschap. Essay Vrije Universiteit Amsterdam.

Machin, A. (2018). The Life of dad – The Making of a Modern Father. Uitgeverij Simon &Amp; Schuster Ltd.

Machin, A. (2018). We need to change the conversation about fathers. TED Talk -TEDxClapham

Ploeger, A. (2018). De evolutie van een kind. Uitgeverij Nieuwezijds.

Stewart Williams, S. (2018). The Ape That Understood The Universe – How Mind and Culture Evolve. Cambridge University Press.

Vandermassen, G. (2019) Dames voor Darwin. Uitgeverij Houtekiet.

Vandermassen, G. (2019) Een nieuw soort feminisme. Brainwash Talks – Human (transcript: Verschillen tussen man en vrouw: veel meer natuur dan cultuur)

Verbruggen, R. (2019). The Myth of the ‘lazy’ Father. Institute for Family Studies, 11 juni.

Dit essay is gepubliceerd in De Pedagoog #3-2019