Primatoloog Frans de Waal bracht apen en mensen ‘een beetje dichter bij elkaar’

On door Hans KoppiesinOpvoeding

In Memoriam Frans de Waal (1948-2024)

Het nieuws dat de wereldvermaarde primatoloog Frans de Waal is overleden overviel me op de terugreis uit Maastricht na een vrolijke Vader-Zoon-Dag van het dispuut van mijn zoon. Thuisgekomen ging ik in de dierenplakboeken die ik als kind maakte op zoek naar het uit de Alkmaarsche Courant geknipte en ingeplakte verhaal van chimpanseemoeder Kuif. In die tijd was ik er vast van overtuigd dierenarts te willen worden. Dat werd later pedagogische wetenschappen met een speciale belangstelling voor ons primatenerfgoed. Daarbij bleek het gezelschap van Frans de Waal van onschatbare waarde.

In de zomer van 1979 had Burgers Dierenpark in Arnhem (nu Burgers’ Zoo) een wereldprimeur. Een chimpanseemoeder die al meerdere jongen verloren had omdat ze niet genoeg melk kon geven, adopteerde niet alleen de baby van een andere moeder die wegens doofheid niet voor haar jong kon zorgen, maar ook leerde zij ‘Roosje’ flesvoeding te geven. Dit briljante idee kwam van een jonge bioloog die in het dierenpark werkte: dr. Frans de Waal. Het kwam Frans de Waal niet alleen op een vette kus van Kuif te staan en een enthousiaste ontvangst telkens als de inmiddels in de VS woonachtige De Waal haar opzocht in Arnhem. Dit verhaal ging de wereld over en datzelfde gold voor etholoog Frans de Waal die een indrukwekkende carrière als wereldberoemde primatoloog en begenadigd schrijver opbouwde. Daaraan kwam helaas te vroeg een einde aan met het bericht van zijn overlijden op donderdag 14 maart.

Foto: Aap geeft aapje de fles – Frans B.M. de Waal. In: De Levende Natuur (1980)


Frans de Waal werd in 1948 geboren in Den Bosch in een groot gezin met zes jongens. De Waal studeerde biologie in Groningen, Nijmegen en Utrecht en promoveerde in 1977 aan de Universiteit Utrecht bij professor Jan van Hooff. Tussen 1975 en 1981 deed hij onderzoek aan een chimpanseekolonie in Burgers Dierenpark in Arnhem, wat een schat aan verhalen opleverde. Hoofdrolspelers als Mama, Kuif, Luit, Nikkie en Yeroen figureren in al zijn boeken. De Waal trouwde met de Française Catherine Marin; ze hadden geen kinderen. In 1981 verhuisde de Waal naar de Verenigde Staten en zette zijn loopbaan verder bij het Wisconsin National Primate Research Center. Tien jaar later vertrok de Waal in 1991 naar Emory University Atlanta, Georgia waar hij in 1993 benoemd werd tot hoogleraar op de afdeling Psychologie; in 1996 werd De Waal benoemd tot C.H. Candler professor of Primate Behavior en een jaar later in ging De Waal tevens aan de slag als directeur van het Living Links Centre van het Yerkes National Primate Research Center. In 2019 ging de Amerikaans-Nederlandse bioloog met emeritaat maar bleef actief. In internationale academische kringen wordt de vorige week overleden primatoloog Frans de Waal – door Time magazine in 2007 opgenomen in de lijst Time 100: The People Who Shape Our World – geroemd als vooraanstaande primatoloog, excellente wetenschapper, meeslepende schrijver (16 boeken vertaald in 20 talen), geliefde leraar, fantastische mentor en fijne collega.


De Waal schreef honderden wetenschappelijke artikelen waarin hij het gedrag van primaten en mensen met elkaar vergeleek. Hij toonde de wortels van de menselijke natuur aan in onze naaste levende verwanten door zijn studies naar conflictoplossing, verzoening, samenwerking, empathie, eerlijkheid, moraliteit, sociaal leren en cultuur bij chimpansees, bonobo’s en kapucijnaapjes. Als schrijver bereikte hij een groot lezerspubliek; als geen ander kon hij wetenschappelijke bevindingen uit het primatenonderzoek populariseren. Zijn eerste boek Chimpanseepolitiek (1982) effende het pad voor een breed publiek. De Waal was een productief en populair schrijver, en vele titels zouden volgen, waaronder De Aap in Ons (2005), Een Tijd voor Empathie (2009), Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? (2016), Mama’s Laatste Omhelzing (2019). In 2022 verscheen zijn laatste boek Anders. De grote kracht van De Waal was om al verhalend, met veel kennis, inzicht en anekdotes (en humor), mensen en onze naaste verwanten dichter bij elkaar te brengen met als rode draad ‘We lijken erg veel op primaten’.

Als pedagoog geïnteresseerd in biologie en evolutie heb ik de boeken van De Waal verslonden. In Nederland echter lijken we om onduidelijke redenen niet zo goed raad te weten met deze invloedrijke wetenschapper wiens wieg in Den Bosch stond. Dat terwijl juist ook voor pedagogen en psychologen het onderzoek en het gedachtengoed van Frans de Waal van grote waarde is. De Waal wees op blinde vlekken in de gedragswetenschappen als gevolg van het negeren van de rol van biologie en evolutie. Ook zijn scherpe kritiek op het gebruik van vragenlijsten in de psychologie en pedagogiek stemt tot nadenken. Onderzoek gebaseerd op waarneembaar gedrag zegt vele malen meer dan verhalen die mensen vertellen of antwoorden die mens en aankruisen in een vragenlijst. Een anekdote van De Waal in een interview voor De Pedagoog (NVO) in 2019: “Een onderzoeker op een primatencentrum keek of apenmoeders meer eten als ze zwanger zijn. Dat bleek vijf keer zoveel te zijn. Toen hij hetzelfde onderzoek deed bij mensen, vond hij geen verschil. Dat vond hij vreemd. Toen is hij gaan vragen om bonnetjes van de supermarkt. Daaruit bleek dat de zwangere vrouwen wel veel meer en andere dingen kochten, maar ze vulden alleen in wat ze normaal zouden eten. De psychologie vertrouwt nog steeds veel op vragenlijsten, maar ik geloof er niet zo in”

Frans de Waal met Claudine André – de in België geboren natuurbeschermster en oprichtster van het Lola yo Bonobo Sanctuary – en Zanna Clay, prof. ontwikkelingspsychologie en primatologie Durham University


Van 2013 tot 2018 was De Waal universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht en in 2014 aanvaardde hij de Eugène Duboisleerstoel aan de Universiteit van Maastricht. De Waal werd in 2010 benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw en ontving in Nederland eredoctoraten van de Universiteit Utrecht, Universiteit voor Humanistiek en de Radboud Universiteit. Volgend jaar zou hij een eredoctoraat van de KU Leuven in ontvangst hebben mogen nemen. Onder zijn vele onderscheidingen zijn de E.O. Wilson Literary Science Writing Award (2020), de Galileo Prize (2014), en de Ig Nobelprijs (2012).

Frans de Waal overleed vorige week op 75-jarige leeftijd in zijn woonplaats nabij Atlanta, Georgia (VS) aan de gevolgen van maagkanker. Frans de Waal droeg zijn boeken steevast op aan zijn geliefde Catherine, de vrouw met wie hij meer dan veertig jaar geleden trouwde. Zo droeg De Waal De Bonobo en de Tien Geboden (2013) op aan zijn vrouw met de woorden ‘Voor Catherine, mijn favoriete primaat’.


Frans de Waal wordt beschouwd als een van de belangrijkste wetenschappers van onze tijd en is een blijvende inspiratiebron voor jonge biologen; en voor jonge pedagogen en psychologen, maar daar kom ik nog op terug.


Het warme eerbetoon van Emory University – waar Frans de Waal in 2019 met emeritaat ging maar actief bleef – speekt boekdelen: Emory primatologist Frans de Waal remembered for bringing apes ‘a little closer to humans’ | Emory University | March 16, 2024

Voor wie herinneringen wil delen: Honoring Frans de Waal’s memorial site

Frans de Waal in een boot met Suzy Kwetuenda, bonobo’s observerend in het Lola yo Bonobo Sanctuary in Kinshasa, Democratische Republiek Congo


Verder lezen, kijken:

Dit filmpje van een experiment van Frans de Waal en zijn collega Sarah Brosnan ging viraal op de sociale media. Kijk wat er gebeurt als twee kapucijnapen ongelijk beloond worden voor dezelfde taak:


2 gedachtes over “Primatoloog Frans de Waal bracht apen en mensen ‘een beetje dichter bij elkaar’”

Geef een reactie op Yvonne Zuurbier Reactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te bestrijden. Ontdek hoe de data van je reactie verwerkt wordt.